Trong mùa hè này, Tranquil rất vui khi được đem đến cho mọi người chuỗi 6 tập podcast mỗi thứ tư hàng tuần được phát sóng trên nền tảng Spotify có tên “Ngồi Nghe Gen Z,” nơi host Hiền Nhi sẽ cùng các bạn lắng nghe những câu chuyện của những bạn trẻ đã trải qua một số khó khăn về sức khỏe tinh thần và cùng nhau vượt qua những thử thách này với sự giúp đỡ của các chuyên gia tâm lý.
Với thông điệp “I have been there”, hay “Mình cũng đã từng như vậy,” chuỗi Giáo dục tâm lý này nhằm mục đích giúp các bạn học sinh, sinh viên từ 16-22 tuổi cảm thấy đỡ lạc lõng hơn trong hành trình lớn lên và chữa lành qua những câu chuyện và lời gợi ý được chia sẻ. Series “Ngồi Nghe Gen Z” năm nay sẽ xoay quanh những chủ đề Bắt nạt học đường, Tìm hiểu bản thân và Điều hoà cảm xúc.
Trong thời điểm các sĩ tử 2k5 đã hoàn thành kỳ thi tốt nghiệp, các bạn học sinh cấp 3 khác đang trải qua khoảng thời gian chọn trường, chọn ngành, và ngồi lại với bản thân để tự nhẩm, “Mình thích cái gì?” “Mình sẽ làm gì trong tương lai?” “Mình là ai?” Thấu hiểu nỗi lo lắng này của các bạn trẻ, trong tập 304 của series “Ngồi Nghe Gen Z”, Tranquil đã cùng ngồi trò chuyện chuyên sâu với Chuyên Viên Tâm Lý Lê Trọng Nhân về chủ đề Tìm Hiểu Bản Thân.
Anh Nhân đã cùng với chương trình phân tích về khái niệm bản sắc cá nhân (self-identity), sự luôn thay đổi của các mô hình nhận thức cá nhân, và một số cách để chúng ta có thể tìm được hướng đi cho bản thân, đặc biệt là trong định hướng ngành nghề. Hãy cùng đọc qua tóm tắt những chia sẻ của anh nhé!
Với anh Nhân thì khái niệm bản thân ở đây được định nghĩa hoặc mô tả như thế nào ạ?
Trong từ điển Tâm lý học APA, định nghĩa identity, self identity, personal identity có thể tạm dịch sang tiếng Việt là bản sắc, bản sắc cá nhân: Đây là ý thức về bản thân của một người được xác định bởi (a) một tập hợp các đặc điểm về thể chất, tâm lý và giữa các cá nhân không được chia sẻ hoàn toàn với bất kỳ người nào khác và (b) một loạt các liên kết (ví dụ: dân tộc) và vai trò xã hội.
Một người có thể giải thích hoặc mô tả danh tính của một mình bằng các ngữ cụ thể, thường là thành viên của một nhóm cụ thể (Ví dụ: “Tôi là người Việt Nam”, “Tôi là nam”, “Tôi là con cái trong gia đình có 4 người”) hoặc với tư cách là một cá nhân có những đặc điểm hoặc tính cách cụ thể (Ví dụ: “Tôi thông minh”, “Tôi may mắn”, “Tôi là người hướng nội”).
Mặc dù có hàng ngàn cách khác nhau để phân biệt mọi người, dựa trên các đặc điểm của họ, các nhà tâm lý học chuyên nghiên cứu về tính cách con người đã nhất trí rằng chúng ta khác nhau về năm phương diện cơ bản, hay còn gọi là Năm nhóm tính cách lớn (The Big 5 – còn được viết tắt là OCEAN). Năm nhóm tính cách này có tác động sâu sắc đến cuộc đời chúng ta. Năm nhóm tính cách lớn bao gồm:
- Open to Experience – tạm dịch là Cởi mở đón nhận trải nghiệm mới (trái với Khép kín)
- Conscientious – Tận tâm (trái với Hời hợt)
- Extraverted – Hướng ngoại (trái với Hướng nội)
- Agreeable – Dễ chịu (trái với Khó chịu)
- Neurotic – Quá nhạy cảm (trái với Ổn định)
Mỗi đặc điểm tính cách này đều có một nền tảng vững chắc về mặt sinh học, và các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực khoa học thần kinh nhân cách hiện nay đang nhận dạng các cấu trúc và đường dẫn truyền thần kinh tạo ra những đặc điểm này. Bởi vì các nhóm đặc điểm giống nhau xuất hiện ở hầu hết tất cả các quốc gia, nền văn hóa và nhóm ngôn ngữ, chúng có thể được coi là những khuynh hướng tính cách phổ quát.
Tuy nhiên, điều này hoàn toàn không có nghĩa là mọi người đều giống nhau. Thay vào đó, nó có nghĩa là dù ở bất kỳ nơi nào, con người đều có thể được phân biệt với nhau dựa trên các phương diện này. Ngoài ra, năm nhóm đặc điểm này không có ranh giới cố định với nhau; mỗi cá nhân đều có năm đặc điểm này ở một mức độ nào đó và rất hiếm ai nghiêng hẳn về một cực.
Trong tập podcast 303 trước thì Tranquil đã trò chuyện cùng bạn khách mời học sinh về hành trình vượt qua sự cám dỗ của các hình tượng được hình thành trên mạng xã hội (cụ thể là hình tượng “That Girl”) để tự tin vào bản thân hơn. Theo bạn nhân vật ở tập trước đã chia sẻ thì nhìn chung, “That Girl” là một cụm từ chỉ một cô gái hoàn hảo về mọi mặt như học tập, đời sống hay các mối quan hệ với người xung quanh và gia đình, và thường sẽ có những thói quen rất tốt cho sức khỏe như dậy từ 5-6 giờ sáng, tập pilates và uống matcha. Theo anh Nhân thì với ví dụ của hình tượng ‘That Girl’ này, ta sẽ áp dụng bài kiểm tra Năm nhóm tính cách lớn như thế nào ạ?
Mặc dù chúng ta hiểu rằng để có kết quả Big 5, chúng ta cần thực hiện một bảng hỏi được chuẩn hoá và phân tích câu trả lời, nhưng chúng ta có thể giả định một bạn “that girl” sẽ có kết quả Big 5 một cách tương đối dựa vào hành vi và thói quen của bạn ấy được mô tả. Những đặc điểm như trên thì anh nhận thấy có xu hướng thiên về nhóm tính cách Cởi mở đón nhận trải nghiệm mới và Tận tâm. Ba nhóm còn lại thì có vẻ chưa được thể hiện rõ ràng.
Nhân tiện ví dụ này, anh cũng muốn chia sẻ thêm về thuyết Tâm lý học về các mô hình nhận thức cá nhân của GS.TS. George A. Kelly. Về cơ bản, mỗi cá nhân đều là một nhà khoa học đang xây dựng và thử nghiệm các giả thuyết về thế giới và điều chỉnh chúng dựa vào trải nghiệm sống của mình. Những giả thuyết đó được gọi là các mô hình nhận thức cá nhân, đồng thời là lăng kính mà chúng ta dùng để nhìn thế giới.
Cụm từ quan trọng ở đây là “cá nhân.” Những mô hình nhận thức này có ý nghĩa riêng đối với ta và được diễn đạt bằng lời lẽ của mình. Chúng thường được truyền đạt dưới dạng các cụm từ ngắn, mang tính so sánh và đối chiếu những con người, đồ vật hoặc sự kiện khác nhau.
Ví dụ, ta có thể đánh giá người khác là tốt bụng hoặc xấu tính, thẳng thừng hoặc khôn khéo, có năng lượng cao hoặc thấp. Những cách lý giải người khác như thế này có ý nghĩa rất lớn đối với mình và giúp mình biết cách ứng xử trong đa số những tương tác hằng ngày của mình. Cùng lúc đó, đồng nghiệp hoặc hàng xóm của ta cũng có những cách diễn giải của riêng họ.
Một trong những điều thú vị về các mô hình nhận thức cá nhân là chúng luôn thay đổi. Cặp kính mà mình dùng để ngắm nhìn cuộc sống vào tháng Sáu có thể không còn hữu ích vào tháng Bảy. Trong vai trò “một nhà khoa học không chuyên,” ta điều chỉnh các phỏng đoán của mình về thế giới, thử nghiệm các ý tưởng mới. Trong quá trình này, ta củng cố một loạt các mô hình nhận thức cá nhân mới phù hợp với mình. Ta được thôi thúc bởi những khám phá của bản thân, những nỗ lực để chủ động hiểu mọi thứ xung quanh. Những nỗ lực này mang phong cách riêng của mình, chỉ thuộc về mình và có ý nghĩa sâu sắc đối với cá nhân ta. Chúng là bản chất đặc trưng của ta.
Vậy với sự luôn thay đổi của các mô hình nhận thức cá nhân thì có những cách nào để các bạn trẻ có một hướng đi cho mình và dần tìm được bản sắc cá nhân ạ?
Chúng ta thường cho rằng “Bạn là ai?” sẽ lý giải “Bạn làm gì?” Nhưng ngược lại mới đúng – những việc bạn làm sẽ xác định bạn là ai. Đây là một cách nhìn mới về tính cách, một quan điểm có sức ảnh hưởng mà TS. Brian R. Little đã nghiên cứu và trình bày trong quyển sách “BẠN THẬT SỰ LÀ AI? – Giải đáp câu hỏi về tính cách con người”. Đây là một quyển sách hay mà anh muốn giới thiệu đến Nhi và các bạn Gen Z.
Cuộc sống và bản sắc của chúng ta không chỉ được hình thành từ những đặc điểm bẩm sinh và hoàn cảnh sống; chúng được sinh ra từ những khát vọng và cam kết của mình, từ những ước mơ và những việc ta làm hằng ngày. Nói ngắn gọn thì những hoạt động xác định tính cách này là các công trình cá nhân của chúng ta (the Personal Projects). Công trình cá nhân được định nghĩa là tập hợp mở rộng của các hành động nổi bật đối với cá nhân người thực hiện và có bối cảnh rõ ràng.
Các công trình cá nhân có phạm vi rất rộng, từ những mục tiêu có vẻ rất bình thường như phát hành podcast vào ngày thứ Tư hàng tuần đến hành trình đi tìm ý nghĩa cuộc đời. Chúng bao gồm những nỗ lực lớn nhỏ khác nhau, trong đời sống cá nhân và cả sự nghiệp.
Dù tốt hay xấu, các công trình cá nhân này được định hình một phần bởi đặc điểm sinh học của chúng ta và bối cảnh xã hội. Nhưng chúng không bị giới hạn bởi mỗi yếu tố đó. Khác với vấn đề “tự nhiên” (đặc điểm sinh học – nature) và “nuôi dưỡng” (hoàn cảnh sống – nurture), công trình cá nhân là một đặc điểm được tạo thành trong cuộc sống chúng ta không phải nhờ di truyền hoặc các yếu tố xã hội, mà chúng được sinh ra từ bên trong chúng ta.
Theo chia sẻ của anh thì câu hỏi to lớn của các bạn trẻ bây giờ sẽ là “Công trình cá nhân của mình là gì?” Như vậy việc tìm được bản sắc cá nhân có tầm quan trọng thế nào ở người trẻ, và cụ thể hơn thì anh có lời khuyên nào để giúp định hướng ngành nghề cho các bạn không ạ?
Có thể bạn đang tự hỏi các hoạt động mà mình thực hiện có sức ảnh hưởng như thế nào đối với những thứ có vẻ ổn định như tính cách và nhận thức của bạn về bản thân. Các công trình cá nhân không chỉ tập trung vào việc bạn nghĩ mình là ai, mà còn cho thấy chất lượng cuộc sống của bạn đang như thế nào – bạn đang thành công rực rỡ, hay bạn chỉ đang cố gắng hết sức để vượt qua từng ngày. Tóm lại, công trình cá nhân là chìa khóa mở cửa các triển vọng của bạn. Hãy học cách hiểu rõ chúng và các tác động của chúng, như vậy bạn sẽ học được cách lèo lái cuộc đời mình theo hướng bạn muốn.
Để hiểu thấu đáo đặc điểm tính cách và khả năng phát triển, phải bắt đầu với bản tính đầu tiên của bạn, nghĩa là xác định các đặc điểm sinh học của bạn, chẳng hạn như các chỉ số trên thang đo của Năm nhóm tính cách lớn. Sau đó, chúng ta sẽ xác định bản tính thứ hai của bạn bằng cách tìm hiểu những yếu tố xã hội giúp định hình vai trò và kịch bản của bạn trong đời. Nhưng bên cạnh đó còn có bản tính thứ ba tác động đến chúng ta một cách mạnh mẽ. Đó là bản tính đặc trưng của riêng cá nhân bạn. Và ba phương diện này luôn có sự tương tác lẫn nhau.
Theo quan điểm cá nhân của anh thì có nhiều lựa chọn khác nhau giúp các bạn tìm được ngành nghề phù hợp với bản thân mình. Bên cạnh con đường học Đại học, các bạn có thể lựa chọn học Cao đẳng, học nghề hoặc thậm chí có một khoảng nghỉ ngơi – gap year. Hãy đón nhận những điều nằm ngoài mong đợi của bạn, hãy chừa chỗ cho những khả năng bất ngờ mà cuộc sống mang lại.
Xin cảm ơn chia sẻ của anh Nhân rất nhiều! Mong là qua tập phát sóng hôm nay thì những bạn trẻ đang lắng nghe sẽ tiếp tục và theo đuổi các công trình cá nhân của mình, và để chúng hòa hợp với bản chất của mình càng nhiều càng tốt. Hãy thoải mái đón nhận những gì mà khoảnh khắc hiện tại mang lại, bất kể đó là gì. Sự thoải mái và cảm giác nhẹ nhàng này là điều cần thiết nếu chúng ta muốn tiếp tục con đường mình chọn. Cảm ơn các bạn đã theo dõi, và hẹn sớm gặp lại các bạn ở nội dung cuối cùng của series “Ngồi Nghe Gen Z” nhé!
—
Host Podcast “Ngồi Nghe Gen Z”
